Tekst: Jan C. Henneman
Mocht je bij panden van verschillende levens kunnen spreken, dan hebben Valeriusstraat 28 – 40 in de Haagse wijk Duinoord er in grote lijnen drie. Van 1914 tot eind 1942 huisvesten zij “Henneman en Plukker’s Damesmodemagazijnen”, van 1950 tot 2020 de Nederlandse Document Reproductie en nu verschillende bedrijven met op de bovenverdiepingen luxe appartementen. Het is in 2022 tachtig jaar geleden dat wijken als Duinoord in de Tweede Wereldoorlog werden ontruimd, ook daarom dit uitstapje naar de Valeriusstraat.
Valeriusstraat begin 20ste eeuw
De gemeenteraad van Den Haag keurt in 1897 het ‘Stratenplan’ goed van de Haagsche Bouw-grondmaatschappij ‘Duinoord’. Daarin staat ook de Valeriusstraat ingetekend die in 1901 naar de componist Valerius wordt vernoemd. Valerius geniet dan vooral bekendheid door zijn liederenboek ‘Den Nederlandtschen Gedenck-clanck’ uit 1620.
Bron: Wikimedia Commons
.
Voor de bebouwing van de Valeriusstraat adverteert ‘Duinoord’ met ‘Bouwterrein op zuiveren zand-bodem’. Vanaf 1901 wordt er in de straat gebouwd, op enkele gevels staat 1904 als bouwjaar aan-gegeven. De Beeldbank van het Haags Gemeentearchief heeft van bijna elk jaar wel een foto van de Valeriusstraat. De foto’s zijn vaak genomen vanaf de Groothertoginnelaan, inkijkjes in een stati-ge straat. Op vroege foto’s staan jonge bomen. Op latere zijn ze gegroeid en geven de Valerius-straat een aanblik als die van de Aert van der Goesstraat en de Frederik Hendriklaan nu, waarmee zij als winkelstraat oorspronkelijk vrijwel een geheel vormt.
Valeriusstraat, gezien naar het Stadhoudersplein (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
De Valeriusstraat doet volop mee aan feestelijkheden in de buurt. Tijdens de ‘Residentie-feestweek 1913’ rond 30 augustus, Koninginnedag, is ook Duinoord versierd. Op weg naar de toenmalige ten-toonstellingshallen op Houtrust trekt de ‘Nationale Allegorische Optocht’ door de Valeriusstraat. Het dagblad De Nederlander legt uit dat de optocht de vaderlandse geschiedenis uitbeeldt en de ‘huidige toestand in het Moederland en de Koloniën symboliseert.’ Foto’s uit 1916 laten trots het bezoek van koningin Wilhelmina aan de Valeriusstraat zien. Ze verplaatst zich in een open koets en bezoekt enkele winkels.
Koninklijk bezoek aan de Valeriusstraat in het kader van de Winkelweek (8-13 mei 1916). Koningin Wilhelmina verlaat de kruidenierszaak van Louis Retel op nr. 96 (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
In 1923 viert ook de Valeriusstraat haar regeringsjubileum. ‘… Bijzonder fraai was de Valeriusstraat, vooral ’s avonds bij de schitterende verlichting …’ staat in het Verslag van Het Comité voor de luisterrijke viering van de 25-jarige Regeering van H.M. de Koningin te ’s-Gravenhage, ‘… De kinderen van de groote wijk Valeriusstraat c.a. hadden feest op Houtrust…’. De Valeriusstraat ziet de koningin opnieuw, de Beeldbank heeft een foto van haar rijtuig met als onderschrift ‘De koninklijke familie wordt op weg naar Houtrust in de Valeriusstraat toegejuicht.’
De koninklijke familie wordt op weg naar Houtrust in de Valeriusstraat toegejuicht – 1 september 1923 (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
1914 -1942: Henneman en Plukker’s Modemagazijnen
Het is in deze nieuwe Valeriusstraat, in het mooie, voorname Duinoord dat de zwagers C.P. Henneman en Th.C. Plukker op 28 maart 1914 hun damesmodezaak beginnen. Volgens oude briefkaarten hebben de panden oorspronkelijk ook benedenwoningen. De zaak komt op nummer 28/30, de familie Plukker betrekt nummer 32, een bovenwoning. De gevel verandert in 1922 door twee etalages met zwart granieten omlijning. Henneman en Plukker trekt niet alleen klanten uit Duinoord, het Statenkwartier en andere delen van Den Haag. Zij richt zich in advertenties ook op Indiëgangers, zoals in het Handboek voor hen die voornemens zijn met Europeesch Verlof te gaan uit 1923: ‘Koopt bij Uwe aankomst in Nederland Warme Japonnen, Blouses, Rokken enz. en bij Uw vertrek naar Indië Uw dunne Kleederen in de Modemagazijnen Henneman en Plukker’.
Het pand wordt in de loop der jaren ingrijpend verbouwd. In 1926 wordt Henneman en Plukker een naamloze vennootschap. Vier jaar later breidt de zaak zich uit met een mantelafdeling, aanleiding voor een krant om te schrijven ‘… Duinoord, dat steeds in bloei toeneemt, de belangrijke verkeersader Valeriusstraat, zij zullen alle gedijen bij de voorspoed der bewoners. De firma Henneman en Plukker gaf blijken vertrouwen te hebben in de toekomst dezer buurt…’. Een andere concludeert ‘…De dames uit de Duinoordwijk zullen zich wel tweemaal bedenken alvorens de etalages der firma H. en P. voorbij te gaan.’ Een foto uit 1939 laat de uiteindelijk zes etalages bij avond zien, feestelijk verlicht.
Etalages Henneman en Plukker in 1939 (foto Ton Blom uit collectie Henneman)
Op de 28ste maart 1939 viert de zaak haar zilveren jubileum. De Nederlander en de Haagsche Courant maken er melding van. Het gezamenlijk personeel ‘van ongeveer 20 man’ biedt zijn directeur J. E. Henneman een tegeltableau aan van de Koninklijke Plateelfabriek Zuid-Holland in Gouda met prachtige afbeeldingen van het oorspronkelijke pand en van het modehuis zoals het er in 1939 uitziet. De gevel van de panden heeft volgens het dagblad De Nederlander ‘een frontlijn van 30 m.’. De Haagsche Courant herinnert ook aan de start van Henneman en Plukker: ‘… Reeds kort na de oprichting deden zich moeilijkheden voor, de {eerste} wereldoorlog brak uit met de voor een jonge zaak zo catastrophale gevolgen …’. Beide kranten hebben het over het feestelijke karakter van de viering en de grote belangstelling. De directeur zegt blij te zijn met de ‘overstelpende bewijzen van sympathie hoewel er geen ruchtbaarheid aan het jubileum is gegeven.’
Tegeltableau 25-jarig bestaan
Heeft die terughoudendheid te maken met de oorlogsdreiging? Hitler heeft twee weken eerder immers Bohemen en Moravië bezet en als Reichsprotektorat ingelijfd, de republiek Tsjechoslowakije bestaat niet meer. Een half jaar later valt Hitler Polen binnen en breekt de oorlog uit. Nederland mobiliseert, ook reserve eerste-luitenant J.E. Henneman wordt opgeroepen. Hitler bezet ons land in mei 1940.
De Tweede Wereldoorlog heeft grote gevolgen voor iedereen. Enkele Haagse wijken zoals Duinoord worden bovendien getroffen door de gedwongen verhuizing van 130.000 bewoners vanwege de aanleg van de Atlantikwall, de Duitse verdedigingslinie tegen mogelijke invasies van de Geallieerden. Van de huizen die zij moeten achterlaten wordt planmatig een deel gesloopt. In zijn Londense editie van 8 mei 1943 geeft het weekblad Vrij Nederland ‘uit geheime pers’ aan welke huizen, in welke straten en in welke maanden gesloopt worden. Op dat moment zijn er al 2500 woningen ‘hetzij geslecht, hetzij ontruimd’, waarvan honderd in de Valeriusstraat. Vrij Nederland meldt verder ‘…evacuatie en slooping gaan gepaard aan roof door de Duitschers uit de verlaten woningen op enorme schaal…’. Het blad concludeert dat ‘… Den Haag is omgedoopt in Kaapstad en de wijk Duinoord in Puindorp.’
Kaart Den Haag 1940-1945
Ook de panden van Henneman en Plukker moeten worden ontruimd getuige de tekst op haar etalages net onder de bovenlichten, zoals een foto bij de Beeldbank laat zien:
Evacuatie van modezaak Henneman en Plukker 14 december 1942 (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
Volgens het artikel in Vrij Nederland en de kaart van de aanleg van de Atlantikwall moet de Valeriusstraat vanaf nr. 18 worden gesloopt, maar de panden 18-40 blijven uiteindelijk gespaard, ook die van Henneman en Plukker. De gedwongen verhuizing betekent wel het einde van Henneman en Plukker in de Valeriusstraat waar de zaak in de Eerste Wereldoorlog begon. De etalages zijn nu wat veranderd, maar het totaal aanzicht van de gevel op last van de gemeente niet.
Foto’s van de Valeriusstraat voor en na de ‘evacuatie’ laten de realiteit heftig zien. Vanaf de Nicolaïstraat tot aan de Aert van de Goesstraat worden de Valeriusstraat en haar zijstraten gesloopt. Dat gebeurt ook met de Lübeckstraat, een zijstraat met herenhuizen en bovenwoningen. Van eind mei 1940 dateert een foto (website Haags Gemeentearchief) van de Lübeckstraat met Duitse militairen in gelid. ‘Fallschirmjäger’ staat erbij, drie rijen dik, het moeten wel honderd man zijn geweest. Op een andere uit 1943 is te zien hoe de straat wordt afgebroken. Ook de bewoners van de Nicolaïstraat zijn gedwongen te verhuizen, met open vrachtwagens en handkarren vervoeren zij hun huisraad. Het zijn taferelen die doen denken aan vluchtelingenstromen van nu.
Evacuatie van de Nicolaïstraat 14 12 1942
Op een andere uit 1943 is te zien hoe de straat wordt afgebroken. Bewoners zijn gedwongen te verhuizen, met open vrachtwagens en handkarren vervoeren zij hun huisraad. Het zijn taferelen die doen denken aan vluchtelingenstromen van nu.
Evacuatie van de Valeriusstraat – 14 december 1942 (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
In 1944 kunnen volgens de Jaarverslagen van de Gemeente Den Haag bewoners weer in gespaarde woningen terugkeren: ‘… Het weder voor bewoning vrijgeven van in 1942 onteigende panden in de Valeriusstraat, Groothertoginnelaan, Nicolaïstraat en omgeving kreeg in de loop van 1944 zijn beloop…’. Dan volgt de Hongerwinter. Wat er nog aan inmiddels volwassen bomen in de Valeriusstraat is overgebleven wordt noodgedwongen opgestookt. Na de oorlog wordt het ‘Stedenbouwkundig plan voor herinrichting’ van Duinoord opgesteld. Op basis daarvan begint in de jaren vijftig de herbouw van de Valeriusstraat, vanaf de Nicolaïstraat tot de Aert van der Goesstraat. Maar als winkelstraat vormt de Valeriusstraat niet langer een geheel met de Frederik Hendriklaan zoals voor de oorlog.
1950 – 2020: Nederlandse Documenten Reproduktie
Henneman en Plukker zal na de Tweede Wereldoorlog niet meer terugkeren naar de Valeriusstraat. De panden staan enkele jaren leeg tot de Nederlandse Document Reproductie besluit zich er te vestigen. Zij komen daardoor weer in het nieuws. Trouw meldt eind 1950 ‘Philips neemt deel in Document-Reproduktie N.V., Den Haag’, het maatschappelijk kapitaal bedraagt volgens de krant f. 400.000. Het Vaderland citeert op 23 juni 1951 de directeur van de NDR, het pand is volgens hem ‘… weinig geschikt…Het is een waar doolhof en bovendien is het – dit is een ernstiger bezwaar – niet trillingvrij…’. Waarschijnlijk zorgt de tram van de HTM voor deze trillingen, deze lijn 14 verbindt Loosduinen met Scheveningen. Volgens het dagblad Trouw moet de tramlijn in 1943 opgeheven worden vanwege ‘maatregelen der Duitsers’, maar gaat de tram op 4 juni 1947 weer rijden. Het materieel is zwaar, trams lopen ook wel eens uit de rails. Later vervangt een bus de tram totdat HTM lijn 14 opheft.
Valeriusstraat met lijn 14 (rijtuigen 98, 515 en 518) – 26 juni 1955 (bron: Beeldbank Haags Gemeentearchief)
De NDR is gespecialiseerd in microfilm, lichtdruk en fotoreprografie en ontwikkelt het microfiche. Het moet de panden aanpassen aan de zware machines die het daarbij gebruikt. Om voldoende stroom te hebben komt er een compleet transformatiehuis in te staan. De enige herinnering aan Henneman en Plukker blijft de etalage tussen de twee portieken op het tegeltableau. Jarenlang wordt deze nog wekelijks van nieuwe mode voorzien. Ruim tachtig personeelsleden werken er bij de NDR op haar hoogtepunt. Maar door technologische ontwikkelingen heeft de NDR steeds minder bedrijfsruimte nodig. In 2020 stopt de NDR haar activiteiten en komt er een einde aan dit tweede leven van de panden, maar de NDR Projecten B.V. legt de kiem voor hun derde leven.
Vanaf 2020: nieuwe bedrijven en appartementen
Hun derde leven beginnen de panden Valeriusstraat 28-40 met opnieuw ingrijpende verbouwingen. NDR Projecten B.V. bouwt de woningen en bedrijfsruimtes op de bovenetages om tot elf luxe huurappartementen waardoor de oorspronkelijke woonfunctie van de panden grotendeels wordt hersteld. Op de begane grond vestigen zich drie nieuwe bedrijven. Eigendom van de panden is overgegaan in handen van een particuliere investeerder. Bij de verbouwing moet er rekening mee worden gehouden dat een groot deel van de wijk Duinoord in 1996 ‘beschermd stadsgezicht’ is geworden. Mede daardoor blijft de karakteristieke gevel van Valeriusstraat 28-40 met zijn zes etalages gehandhaafd, een blijvende herinnering aan het ‘eerste leven’ van de panden.
Achter de zes etalageramen gaan nu nieuwe activiteiten schuil.
Op nummer 28 vestigt zich Florence Laval Studio. ‘Natural Beauty’ en ‘Holistic Massage Therapy’ prijkt er op de etalageruit. Het pand biedt volgens Florence Laval een prachtige ruimte. Zij kiest voor de Valeriusstraat omdat zij veel van de wijk houdt evenals van het pand met zijn etalages.
Nummer 34 huurt Vincenzo’s Laboratorio. De makelaar had nummer 34 in een advertentie aangeprezen als een ‘fraaie winkel- en kantoorruimte, in combinatie met bedrijfsruimte’ die reikt tot aan de Nicolaïstraat. Hoe mooi de ruimte ook is, Vincenzo’s moet deze grondig aanpassen. Nu zien voorbijgangers door de etalageruit de enorme machines die deeg en andere ingrediënten maken voor Vincenzo’s Pizzeria’s in Den Haag.
Op nummer 40 opent Studio Bondi de deuren in de zomer van 2019, na een grondige verbouwing. Het ‘doolhof’ van de NDR wordt zoveel mogelijk open gemaakt om ruimte te bieden aan een moderne yoga-studio. Ook hier worden muren doorgebroken, de hoofdingang wordt verplaatst. Net zoals in de rest van de panden gaat dit in nauw overleg met de gemeente, er blijken nogal wat regels te gelden. Bij de verbouwing staat duurzaamheid centraal. Zo gaat het gas er helemaal vanaf en wordt voor verwarming gebruik gemaakt van aardwarmte. Daniel van den Heuvel en Els Metten kiezen voor de Valeriusstraat omdat zij in de buurt een plek missen waar zij heen kunnen voor een fijne yoga-les. Ze laten zich inspireren door zogenaamde “boutique” yoga studios, o.a. in Londen, New York en Melbourne. Het wordt een droom zelf een boutique studio op te zetten. Het idee van Studio Bondi is geboren: een moderne, comfortabele en eigenzinnige yoga studio met korte, intensieve lessen, een combinatie van yoga, meditatie en pilates. Het concept slaat meteen aan, er komen veel mensen uit de buurt, maar Studio Bondi heeft ook gasten uit andere delen van Den Haag en zelfs Wassenaar.
foto: Valeriusstraat 28 – 40 anno 2022
Persoonlijke noot
Mijn ouders betrekken in 1944 de bovenwoning nummer 32 – tijdelijk, maar ze blijven er uiteindelijk tot in de jaren tachtig wonen. Toen ik eens door de Valeriusstraat fietste zag ik dat de toegangsdeur naar nummer 32 niet meer bestaat. Nummer 32 blijkt in 32a en 32b gesplitst, met andere appartementen hebben deze achter een van de etalageruiten een toegangshal met lift gekregen. De deur naar ons vroegere thuis zat naast de hoofdingang van Henneman en Plukker, in de rechterportiek op het tegeltableau. Die verandering zette mij aan me wat in de geschiedenis van de panden te verdiepen. Vanzelf kwam ik toen bij de aanleg van de Atlantikwall en de anti-tankgracht en bij de ‘evacuatie’, in 2022 tachtig jaar geleden. De ‘evacuatie’ moet veel emoties hebben opgeroepen, ook bij mijn ouders wanneer Henneman en Plukker gedwongen wordt te verhuizen. Maar thuis wordt daarover later niet gesproken. Als kind vragen we er onze ouders ook niet naar, terwijl zij er toch ook persoonlijk door zijn getroffen.
Mijn ouders wonen vlakbij de zaak, in de Lübeckstraat. Deze wordt niet alleen ontruimd maar ook afgebroken, net als de villa van onze grootouders aan de Jacob de Graefflaan iets verderop. De familie Plukker was medio jaren twintig naar de Vogelwijk verhuisd en moet ook haar woning verlaten, maar zij kan deze na de oorlog gelukkig weer betrekken. Door de sloop van de Lübeckstraat moeten mijn ouders niet alleen verhuizen maar ook een ander onderduikadres vinden voor de Joodse etaleur van de zaak. Zij namen hem en zijn echtgenote in huis toen hij zich moest melden voor een ‘werkkamp’. Tot de evacuatie blijft hij in de zaak werken, maar alleen ’s avonds of ’s nachts … om niet ontdekt te worden.
Mijn zuster is aan het begin van de oorlog geboren en herinnert zich dat zij in de loop van 1944 naar de bovenwoning Valeriusstraat 32 verhuisde. Zij brengt er de Hongerwinter door en voelt nog de warmte van de ‘Majo’, een kacheltje om op te koken dat op houtsnippers wordt gestookt. Het is de enige warmtebron op 32, in de voorkamer van onze ouders. Misschien stoken zij wel met hout van de ooit zo mooie bomen uit de straat. Ook staat mijn zuster nog voor ogen hoe Duitse soldaten thuis naar haar vader zoeken. Tevergeefs, want hij is ondergedoken. Waar weet ze niet, maar het moet ergens in het donkere ‘doolhof’ zijn geweest zoals de directeur van de NDR de panden later noemt.
Met deze persoonlijk noot sluit ik mijn zoektocht af op de ‘on line’ krantenbank van de Koninklijke Bibliotheek, Delpher, en in de Beeldbank van het Haagse Gemeentearchief. Dank aan Kitty Bos, Marjan Davis, Wilbert van Diemen, Francisca Koot-Lever, Florence Laval, Vincenzo Kramer, Nettie Plukker, Els Metten, Jarmila Ten Berge-Henneman, Michael Toorop en Jan Bruin de Vries voor hun informatie en advies. Achter de gevel van Valeriusstraat 28-40 heeft zich de afgelopen 120 jaar het nodige afgespeeld. Hopelijk verloopt het ‘derde leven’ van de panden minder turbulent dan het eerste.
Jan C. Henneman